Coronabeleid: het systeem versus het individu

Als ik vorige week de nieuwe cover van de Linda zie dan kan ik theater nog maar moeilijk onderscheiden van politiek. Ministers die tijdens de grootste crisis van deze eeuw geobsedeerd bezig blijven met imago en beeldvorming. Hoe zijn we hier beland?

Afgelopen jaar heb ik heel veel woordvoerders getraind van verschillende bestuurders en organisaties en wat me het meest is bijgebleven is hoezeer we allemaal bezig zijn met beeldvorming in deze extreem gepolariseerde tijd. Niet per se de woordvoerders, vooral de ministers, de wethouders, de gedeputeerden en de directeuren communicatie. Het draait allemaal om reputatie, reputatie, reputatie.

En dat terwijl de langdurige corona-pandemie de al bestaande problemen flink uitvergroot. De klimaatcrisis, de problemen op de woningmarkt. Het gebrek aan kansen voor jongeren. Het zwalkende coronabeleid. De maatschappij voelt een steeds dieper wantrouwen tegen het systeem.

Op straat en in de Kamer begint de polarisatie een eng niveau aan te nemen. Er is nog steeds geen kabinet en de demissionaire regering duwt beleid door wat grote consequenties heeft op de levens van mensen. Het ontbreekt helaas al geruime tijd aan een fundamentele discussie over de inzet van macht door de staat. Terwijl de staat te allen tijde bezig zou moeten zijn met het beperken van haar macht en niet met het vergroten ervan. Want de staat heeft als enige de macht om de levens van mensen zo vergaand te beïnvloeden. De geschiedenis leert ons de variëteit aan negatieve consequenties daarvan.

De huidige discussie over de Haagse bestuurscultuur is natuurlijk geen verzonnen discussie. Er is wel degelijk wat aan de hand. Bijna iedereen die buiten de Haagse bubbel werkt loopt al een tijdje rond met een bullshitdetector. Beleid is uitgehold tot beeldvorming. Kritiek wordt gereduceerd tot hoe iets wordt gezegd. De angst regeert in plaats van het inhoudelijke debat. Wat moet een staat eigenlijk doen? Wie raakt dit beleid en waarom? Wat is het hoogste morele doel van de staat?

De politicoloog Judith Shklar koos het tegenovergestelde perspectief. In plaats van na te denken over het hoogste ideaal van de staat dacht Shklar na over het voorkomen van wreedheid als hoogste doel. Shklar noemt twee vormen van wreedheid. Het opzettelijk toebrengen van fysieke pijn aan een ander door beleid komt in Nederland eigenlijk niet voor. Maar er is ook zoiets als morele wreedheid.

Er is sprake van morele wreedheid als de overheid mensen vernedert of ze tenminste structureel dat gevoel geeft. Wie de documentaire ‘Alleen tegen de Staat’ gezien heeft weet; het ergste is het constante gevoel van vernedering waar deze vrouwen mee dealen. Als we nu spreken met de slachtoffers van de Toeslagenaffaire zeggen we: ‘Sorry, we hebben dit beleid achteraf niet zo bedoeld.’ Wreedheid komt dus voor wanneer de staat haar macht uitoefent op een manier waarop het individu in de verdrukking komt.

En het voelt wreed om telkens opnieuw coronabeleid te overwegen wat een nog ergere tweedeling garandeert. Het vergt moed om te kijken naar beleid vanuit het perspectief van degene die er rechtstreeks door geraakt wordt. Vragen die dan opgeroepen worden zijn of deze maatregelen dan nog proportioneel zijn? In hoeverre mag de staat haar macht eigenlijk gebruiken om de levens van burgers te beïnvloeden en met welk doel? Dit debat is veel te weinig gevoerd afgelopen jaar.

Het is een gewoonte om in Nederland te spreken over beleid in termen van het algemeen nut voor mensen. Het gaat daarom in redenaties vaak over de druk op de zorg of het beschermen van onze kwetsbaren. Het is een manier om met abstracte frases aan algemeen nut te refereren. The greatest benefit for the greatest number. Maar welke benefit dient welk number eigenlijk? Het uithollen van de gezondheidszorg is al decennialang aan de gang. Dat los je niet op met een paar extra corona maatregelen. Kunnen we als samenleving accepteren dat we deze gezondheidscrisis en de volgende klimaatcrisis nooit volledig onder controle kunnen krijgen zonder fundamenteel anders te gaan leven, werken en consumeren?

Misschien vereist het voorkomen van wreedheid juist dat we spreken over beleid alsof het onze naasten zijn die geraakt worden. Verandering vindt alleen plaats als deze zowel van buiten als vanuit het systeem zelf komt. Daarom moeten we ons actief en inhoudelijk uitspreken tegen beleid dat moreel onjuist of zelfs wreed voelt.

Janine Harbers is politicoloog en mede-eigenaar van training en adviesbureau Harbers & Van Goethem.